بارزترین بنای شهر ال اونتاش زیگورات آن بوده که در مرکز شهر برپا شده است. زیگورات به بناهای مطبقی گفته می‌شود که به عنوان معبد یا مکانی مذهبی استفاده می‌شده‌اند. سنت زیگورات سازی یک سنت قدیمی از هزاره چهارم پیش از میلاد در بین‌النهرین است که در هزاره دوم این سنت در بین‌النهرین توسط کاسی‌ها و در جنوب غربی ایران توسط ایلامی‌ها احیا می‌شود. زیگورات شهر ال اونتاش با وجود آنکه از زیگورات‌های بین‌النهرینی الهام گرفته است، ویژگی‌های مخصوص به خود را در ساخت، تزئینات و کاربری دارد.
زیگورات چغازنبیل یک بنای مربع است که هر ضلع آن حدود 105 متر طول دارد. چهار گوشۀ بنای زیگورات دقیقا منطبق بر چهار جهت اصلی جغرافیایی است. زیگورات در پنج طبقه به ارتفاع 52 متر ساخته شده که امروزه فقط دو و نیم طبقه از آن یعنی 25 متر باقی مانده است. بر روی طبقه چهارم زیگورات احتمالا معبد اعلی ساخته شده که امروزه آثاری از آن وجود ندارد و صرفا گل میخ‌ها و آجرهای لعابدار باقی مانده، به وجود این معبد اشاره می‌کنند.
شکل 1 :زیگورات چغازنبیل، تصویر از مهرداد میثاقیان
در هر چهار طرف بنا، پلکان‌هایی تعبیه شده که به ورودی زیگورات در طبقه اول می‌رسیده است ولی براي صعود به طبقات بالاتر از پلكان ضلع جنوب غربي استفاده می‌کرده‌اند. ابعاد چهار دروازه زیگورات تقریبا اندازه هم هستند، تعداد پلکان‌های دروازه‌ها نیز اختلاف کمی دارند و این اختلاف جزئی با توجه به شیب زمین در نظر گرفته شده است. این پله‌ها آجری هستند و با لایه‌ای از سنگ‌چین حفاظت می‌شدند. بر روی بخش‌هایی از پلکان‌ها که در نهایت به معبد اعلی می‌رسیده، طاق‌های هلالی ساخته‌اند. به نظر مي‌رسد درهاي اين دروازه‌ها با ميله‌هاي شيشه‌اي تزئين شده بودند. در دو طرف دروازه‌های ورودی این بنا، معمولاً مجسمه حیوانات به عنوان نگهبانان زیگورات قرار داده می‌شد. دو نمونه از این مجسمه‌ها در کاوش‌ها پیدا شدند. یکی مجسمه شیردال (شیرعقاب) است که امروزه در موزه هفت تپه نگهداری می‌شود و دیگری مجسمه گاو نر که در سالن ایران باستان موزه ملی قرار دارد.
شکل 2 :نمایی از پلکان جنوب غربی و طاق هلالی آن
گیرشمن در خلال کاوش متوجه شد که بنای زیگورات در دو مرحله ساخته شده است. در مرحله اول، یک حیاط مرکزی مربع که رواق‌ها و اتاقی‌های باریک و کشیده در دورتادور آن ساخته شده است. ورودی بعضی از اتاق‌ها در حیاط مرکزی و بعضی دیگر از بیرون بوده است. این حیاط و اتاق‌های آن بر روی سکویی آجری که طول هر ضلع آن 105 متر است، ساخته شد. در مرحله دوم، رواق‌ها و ورودی اتاق‌هایی که از حیاط مرکزی باز می‌شدند، مسدود شده و حیاط مرکزی با انبوهی از خشت در سه ارتفاع مختلف پر شده که به ترتیب طبقات دوم، سوم و چهارم را شکل داده‌اند، در واقع پی هر سه این طبقات از کف طبقه اول شروع می‌شود. بنابراین زیگورات چغازنبیل یک هسته خشتی توپر است که پوستۀ آجری بر روی آن کشیده‌اند. بر روی طبقه چهارم، معبد اعلی به صورت یک اتاق ساخته شده بود. این معبد اعلی یا همان کوکونوم (Kukunum) به ناپیریشا یکی از خدایان بزرگ مردم ساکن کوه‌های سرزمین ایلام تقدیم شده است.
شکل 3 :مراحل ساخت زیگورات چغازنبیل
معابد این شوشیناک در طبقه اول زیگورات و در ضلع جنوب غربی آن قرار گرفتند. معبد این شوشیناک ب، در سمت راست ورودی زیگورات قرار دارد. ورودی این معبد با طاقی هلالی قابل مشاهده و از چندین اتاق تشکیل شده است. معبد این شوشیناک الف نیز در سمت چپ ورودی زیگورات قرار دارد که ورودی آن از حیاط مرکزی بوده و در مرحله دوم ساخت مسدود شد. پس از آن دسترسی به این معبد از سقف طبقه اول و با پله امکان پذیر بوده است.
شکل 4 :معبد این شوشینک ب، تصویر از مهرداد میثاقیان
در دور تا دور بدنه بنای زیگورات یک ردیف آجر کتیبه دار وجود داشته که هر ده رج تکرار شده است و متن آن دلایل ساخت، نام سازنده، مصالح و تزئینات به کار رفته در آن را معرفی می‌کند. در ترجمه يكـي از این آجر نوشته‌ها چـنين آمده:
(( من "اونتاش نَپيريشا" با آجرهاي طلايي رنگ، نقره‌ای رنگ، سنگ‌هاي عقيق سياه، سنگ‌هاي سفيد و سنگ‌هاي... اين معبد مطبق را ساختم و به خدايان “نپيريشا و اينشوشينك” از محله مقدس هديه كردم. كسي كه آن را ويران كند و كسي كه آجرهاي آن را منهدم كند، كسي كه طلا و نقره‌اش را، سنگ‌هاي عقيق سياه، سنگ‌هاي سفيد و سنگ‌هاي... و آجرهايش را بر دارد و به محل ديگري ببرد، باشد كه نفرين خدايان محله مقدس "نپيريشا، اينشوشينك و كريريشا" بر سرش نازل شود و باشد كه نسل او در زير خورشيد برچيده شود)).
در مجموع حدود 6500 آجر کتیبه‌دار در این محوطه به دست آمده است.
شکل 5 :ردیفی از آجر نوشته های بدنه زیگورات چغازنبیل
بر روی هر یک از وجوه طبقه اول زیگورات چهار ناودان، آب‌های سطح و ناودان پنجمی آب‌های پلکان و درهای هر وجه را جمع می‌کرد. این ناودان‌ها وقتی به سطح مصطبه می‌رسند به صورت آبراهی سرپوشیده با تاق هلالی امتداد می‌یابند و در صحن نیز احتمالا از طریق آبراهی به چاه‌های موجود سرازیر می‌شدند. در هر وجه طبقه دوم زیگورات نیز دو ناودان وجود داشته است که به طبقه اول منتهی می‌شدند. این ناودان‌ها و آبراه‌ها با قیر و گچ پوشیده شده‌اند. برای جلوگیری از سقوط عمودی و تند آب، در بعضی نقاط آبراه‌ها را به صورت پلکانی می‌ساختند.
شکل 6 :نمونه ای از ناودان های زیگورات چغازنبیل
